بشریت از ابتدای خلقت تا کنون، همواره نباز به داشتن یک سرپناه امن را حس می‌کرده است. سرزمین ایران به عنوان یکی از قدیمی ترین و کهن ترین سرزمین های تاریخ نیز از این قائله مستثنا نبوده است. قدیمی ترین حکومت و فرمانروایی که ما می‌شناسیم، حکومت عظیم هخامنشیان است. بسیاری از ما با آثاری همچون تخت جمشید، نقش رستم و … که همگی مربوط به دوره هخامنشیان است، آشنایی داریم. اما معماری ایرانی محدود به بعد از این دوره نمی‌شود. حتی پیش از ورود آریایی ها به ایران، معماری ایرانی نقش برجسته ای را در دوران خود ایفا می‌کرده است. همین نکات گفته شده کافیست تا عظمت تاریخچه معماری ایرانی را نشان دهد. در ادامه این مقاله قصد داریم که شما را با تاریخچه معماری ایرانی به طور کامل آشنا کنیم.
تاریخچه معماری ایرانی
معماری ایرانی را می‌توان به سه دوره زمانی تقسیم بندی کرد. قبل از ورود اسلام به ایران، پس از ورود اسلام و دوران معاصر. در دوره پیش از اسلام، الامانیان و عیلامیان در فاصله سالهای 2740 تا 1600 ق‌م پرچم داران معماری ایرانی بودند. پس از آن و با ورود آریایی ها به ایران و تشکیل حکومت هخامنشیان انقلابی در صنعت معماری آن دوره در فلات ایران رخ داد. شکوه و عظمت نقش عظیمی را در بناهای ایرانی ایفا می‌کرد. ستون های بزرگ و عظیم، طاق های حیرت انگیز و ابزارهای تزیینی همگی معماری ایرانی را به سمت پیشرفتی عظیم سوق داد. این سبک جذاب بعد از هخامنشیان و در حکومت اشکانیان و ساسانیان ادامه پیدا کرد. پس از آن و با ورود اسلام به ایران، درب های جدیدی برروی معماری ایرانی باز شد و شاهد تحولی عظیم در صنعت معماری در کشور ایران بودیم.
معماری ایرانی
معماری ایرانی بیش از اینکه یک صنعت باشد، یک علم است. علم استفاده از عناصر و اشکال هندسی در جایگاه مناسب و تلفیق و ترکیب آن به سایر عناصر به شکل صحیح. معماری ایرانی در دسته معماری کلاسیک قرار می‌گیرد. حال، ویژگی های سبک کلاسیک چیست؟ عظمت و بزرگی ستون ها، دیوارهای بلند، استفاده از محیط بزرگ جهت داشتن رواق ها و حیاط های پهناور و همچنین استفاده از عناصر تزیینی و اشرافی زیاد مانند مجسمه ها، طرح های رنگی و سنگ نگاره ها. برای درک بهتر این نکات، می‌توانید به بناهایی مانند تخت جمشید، ارگ بم، نقش رستم و بناهای از این قبیل بنگرید. در هر دوره، تغییراتی در معماری ایرانی به وجود می‌آمد. در ابتدا تمرکز به عظمت نمای بیرونی بناها بود. با گذشت زمان، توجه به دکوراسیون داخلی بیشتر شد. اوج آن در دوره صفویه بود که این موضوع را در آثاری مانند میدان نقش جهان می‌بینیم.
اما ادغام معماری ایرانی با سبک معماری اسلامی، توانست انقلابی را به وجود آورد. با ورود سبک معماری اسلامی به ایران و ترکیب آن با معماری ایرانی، افزودنی هایی به بناهای ایرانیان اضافه شد. از جمله عناصری که اسلام با خودش به ایران آورد، گنبد ها و مناره ها بودند. شایان ذکر است که خود معماری اسلامی، در آن زمان تلفیقی از معماری سرزمین های دیگر مانند روم و بیزانس و … بود. این ترکیبات با فتح آن سرمین ها به دست مسلمانان اتفاق افتاد. پس از آن سبک معماری اسلامی به وجود آمد و با ورود اسلام به ایران، این دو سبک نیز با هم ادغام شدند. نمونه های آن را هم بسیار می‌بییم که از برجسته ترین آن ها می‌توان به میدان نقش جهان اصفهان اشاره کرد.
برجسته ترین سبک های معماری ایرانی
خود سبک معماری ایرانی، شامل سبک های گوناگونی است که زیر مجموعه این سبک اصیل هستند.
پارسی
سبک پارسی را به جرعت می‌توان قدیمی ترین سبک از سبک های معماری ایرانی دانست. نمونه این سبک را زیاد دیده اید و قطعا با آن آشنایی دارید. تخت جمشید، پاسارگاد، تخت سلیمان از جمله مطرح ترین بناهایی هستند که با روش پارسی ساخته شده‌اند. ستون های عظیم، دیوار های ضخیم، استفاده از سنگ در ساخت بنا، زیربنای بزرگ و عظیم جهت داشتن رواق و حیاط و … از جمله مطرح ترین ویژگی های این سبک به شمار می‌آیند. این سبک تا سال 400 ق‌م ادامه داشت تا اینکه روشی جدید جای آن را گرفت.
پارتی
شیوه پارتی را می‌توان جایگزین مناسبی برای پارسی در نظر گرفت. پس از پایان حکومت هخامنشیان و آمدن اشکانیان، شیوه پارتی نقش عظیمی را در معماری ایرانی ایفا می‌کرد. تفاوت زیادی بین سبک پارتی و پارسی وجود ندارد اما از جمله تفاوت های آن ها می‌توان به اجرای اصلی قرینگی بین اجزا اشاره کرد. این سبک از آغاز حکومت اشکانیان تا زمان صدر اسلام در ایران وجود داشت. معبد آناهیتا، طاق کسری و کاخ سروستان از جمله مطرح ترین آثار به جا مانده با سبک پارتی هستند.
خراسانی
پس از ورود اسلام به ایران و ترکیب سبک معماری اسلامی با معماری کهن ایرانی، سبک خراسانی به وجود آمد. بهترین مثال برای این سبک، مساجد بزرگ با گنبدها و مناره های عظیم است. در این بین اما به نکته ای جالب اشاره کنیم. در زمان صدر اسلام، ارتفاع خانه های آن زمان با توجه به قد بلند ترین مرد عرب در حالی که دستش را بالا گرفته است تعیین می‌شد. همین موضوع باعث شده بود تا ارتفاع بناها نسبت به دوره های گذشته کم تر شود. اما آنقدری کم نشده بود که کوتاه به نظر برسد. مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع نائین، مطرح ترین بناهای خراسانی هستند. سبک خراسانی به این دلیل این نام را دارد چون با آغاز حکومت صفاریان در خراسان، در ایران نیز مطرح شد.
رازی
سبک رازی را می‌توان مجموعه ای جذاب از سبک های پیشن که به آن ها اشاره کردیم دانست. در این سبک داشتن گنبدها و مناره های بزرگ برگرفته از معماری اسلامی است. همچنین شاهد ستون ها و دیوارهای سنگی نیز هستیم که این ها هم برگرفته از معماری اصیل ایرانی هستند. شیوه رازی از آغاز حکومت سامانیان تا پیش از حله مغول ها در ایران رواج داشت که مبدا آن نیز مرکز کشور ایران بود. برج گنبد قابوس و همچنین آرامگاه اسماعیل سامانی، پرچم داران شیوه رازی هستند.
آذری
پس از حمله مغولان به ایران، تغییرات زیادی در فرهنگ ایران زمین به وجود آمد. یکی از این تغییرات، تغییر شیوه معماری روز بود. در بین تمامی سبک هایی که گفتیم، این سبک بیشترین شباهت را به سبک معماری اسلامی دارد. نمونه آن هم مسجد گوهرشاد، منارجنبان و مسجد جامع یزد است. این سبک در زمان حکومت های ایلخانی و تیموریان در ایران رواج داشت.
اصفهانی
حال نوبت بررسی یکی دیگر از سبک هایی است که توانست سالهای درازی در فرهنگ ایرانی جایگاه خود را حفظ کند. امروزه می‌بینیم که افراد بسیاری از سرتاسر دنیا برای تماشای آثاری به ایران می‌آیند که همگی با بهره گیری از سبک اصفهانی ساخته شده اند. شاید بین سبک معماری اصفهانی و سبک معماری ایرانی اسلامی تفاوت زیادی را نبینید. اما خاصیت سبک اصفهانی، در تکنولوزی است که در آن زمان وارد صنعت معماری در ایران شد. در سبک معماری اصفهانی، برای اولین بار ما شاهد زیرسازی بنا بودیم. همین موضوع سبب شده که هنوز که هنوزه بناهای آن زمان پایدار مانده و ما بتوانیم آن ها را تماشا کنیم. میدان نقش جهان اصفهان، چهل ستون، کاخ عالی قاپو، مسجد وکیل و … همگی فقط بخشی از بناهای اصفهانی هستند.
معاصر
انقلابی بزرگ در صنعت معماری ایران. سبک معاصر یا مدرن، از اواسط حکومت تا قاجار تا امروز جایگاه ثابت خود را در معماری ایران حفظ گرده است. در اثر ورود سبک مدرن به ایران، تغییرات زیاد دیگری در سایر بخش ها مانند جاده ها، خیابان ها، بازارها و … رخ داد و تا به امروز همه و همه در حال پیشرفت هستند. در سبک معاصر، عناصر گوناگونی جهت بهبود دکوراسیون وارد شده اند. نورپردازی، نمای بیرونی، رنگ پردازی، محوطه سازی و … بخشی از این اجزا هستند. در سالهای اخیر، در سبک معاصر خبری از ستون و گنبدها و مناره های عظیم نیست. پس ما بیشتر شاهد برج های کوتاه و بلند مدرنیزه شده هستیم. شاید لازم نباشد برای این سبک مثالی زد. اگر همین الان از خانه خارج شوید، دورتان پر است از ساختمان های بلند که همگی نشان دهنده رواج پیدا کردن سبک مدرن در دنیای معاصر هستند.
تحولات معماری ایرانی در دوره های مختلف
گفتیم که معماری ایرانی در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خود دیده است. حال شاید بپرسید چه تغییراتی در این معماری به وجود آمده است؟ این تغییرات تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند فرهنگ، مذهب، جغرافیا و حکومت‌های مختلف بوده است. از جمله مهم‌ترین تغییراتی که در این معماری به وجود آمده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از مصالح جدید مانند کاشی، آجرنما و گچبری
- تغییر در طرح و شکل بناها
- استفاده از تزئینات جدید مانند مقرنس، گنبد و گلدسته
نقش معماری ایرانی در جهان امروز
این سبک معماری امروزه در جهان نقش مهمی دارد. این معماری به عنوان یکی از شاخص‌ترین نمادهای فرهنگ و تمدن ایران شناخته می‌شود. بناهای زیادی در ایران وجود دارند که در دنیا شناخته شده هستند. علاوه بر آن، معماران ایرانی زیادی در طول تاریخ بوده اند که توانسته اند نه تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان آثار به یاد ماندنی و زیبایی را از خود بر جای بگذارند. بسیاری از بناهای این معماری در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند. این بناها از جمله جاذبه‌های گردشگری مهم جهان هستند و سالانه میلیون‌ها گردشگر را از سراسر دنیا به خود جذب می‌کنند. برای دانستن لیست این آثار راهکارهای زیادی وجود دارد. وبلاگ های مختلف در فضای اینترنت و همچنین ابزارهای هوش مصنوعی می‌توانند در این زمینه به شما کمک کنند.
برجسته ترین آثار معماری ایرانی در جهان
تخت جمشید را در واقع می‌توان برند معماری ایرانی معرفی کرد. در ساخت تخت جمشید از سبک معماری اصیل ایرانی الهام گرفته شده است. طبقه گفته کتب تاریخی، هخامنشیان با ساخت تخت جمشید قصد داشتند که عظمت و شکوه امپراطوری خود را به رخ جهانیان بکشند. ساخت این بنا عظیم چیزی حدود 150 سال زمان برد. تخت جمشید از سمتی به کوه رحمت و از سمت دیگر به مرودشت اشراف دارد. در زمان خود، تخت جمشید در مجاورت شهر تاریخی پارسه یا همان پرسپولیس واقع شده بود که مرکز امپراطوری هخامنشان بوده است. تخت جمشید به وسیله اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد اما هنوز آثار آن با ابهت و شکوه پا بر جاست.
بسیاری بر این باور اند که میدان نقش جهان در زمان صفویه ساخته شد. در واقع مجموعه نقش جهان اصفهان در دوره تیموریان در ابعاد کوچک تری ساخته شد. اما در نهایت و در زمان صفویان به دستور شاه عباس گسترش داده شد و به هیبت کنونی رسید. این مجموعه تاریخی در دوره قاجاریه تا مرز تخریب شدن هم رفت اما در نهایت و در دوره پهلوی به طور کامل مرمت شد. اما شاید بتوان راز اصلی ماندگاری این اثر را، زیرسازی قوی آن دانست که کمک کرده این بنا پس از صد ها سال پایدار بماند.
برج آزادی واقع در میدان آزادی در شهر تهران، یکی از زیبا ترین آثار ایرانی در دوره معاصر است. حسین امانت، معمار مطرح ایرانی، طراحی این اثر را بر عهده داشت. در سال 1349 و جهت یادبود جشن های 2500 ساله شاهنشاهی ایران، با نام شهیاد بنا شد که پس از انقلاب به آزادی تغییر یافت. برج آزادی را به جرعت می‌توان نماد ایران در تمام دنیا دانست.
برجسته ترین ویژگی های معماری ایرانی
استحکام بناها
همانگونه که در ابتدا بررسی کردیم، یکی از ویژگی های اصلی معماری ایرانی، داشتن ستون ها و دیواره های ضخیم و عظیم است. همین دو ویژگی کافیست که بدانید از همان ابتدا به استحکام بناها و سازه ها اهمیت ویژه ای داده می‌شد.
بهینه سازی فضا
همانطور که خواندید، گفتیم که از محیط های بزرگ و پهناور جهت ساخت بناهای ایرانی استفاده می‌شد. اما با این وجود، از همه فضا ها به صورت بهینه استفاده های مفیده صورت می‌گرفته است. یعنی فضاهای خالی نادیده گرفته نمی‌شده است و از این فضاها حداکثر استفاده برده می‌شد.
داشتن حریم خصوصی
بدون شک حریم خصوصی یکی از مهم ترین فاکتورهایی است که ما می‌خواهیم خانه هایمان داشته باشند. در قدیم، افراد دوران نیز از این قائله مستثنا نبوده اند. همین موضوع باعث شد که دیوارهای بلند نقش مهمی را ایفا کنند. همچنین مجزا بودن سراهای درونی از اتاق های خصوصی یکی دیگر از نشانه ها توجه به حفظ حریم خصوصی در بناهای آن دوره بوده است.
معماران مطرح ایرانی در معماری ایرانی
هوشنگ سیحون
هوشنگ سیحون یکی از برجسته ترین معماران ایرانی است که لقب مرد بناهای ماندگار را هم از آن خود کرده است. ایشان در سال 1299 متولد شدند و پس از چند سال جهت تحصیل به فرانسه عازم شدند. از جمله ماندگار ترین بناهایی که سیحون طراحی کرده، می‌توان به آرامگاه نادرشاه افشار در مشهد، آرامگاه خیام نیشابوری و ابوعلی سینا در همدان اشاره کرد.
کامران دیبا
کامران دیبا نیز یکی دیگر از مطرح ترین معمار ایرانی است که چه در داخل ایران و چه در خارج از کشور، معماری های زیبا و ماندگاری را از خود بر جای گذارد. موزه هنرهای معاصر ایران، مسجد جندی شاپور و چندین هتل عظیم در اسپانیا از جمله افتخارات کارنامه ایشان است.
حسین امانت
حسین امانت شاید نام آشنا ترین معمار ایرانی برای شما باشد. طراح برج آزادی تهران تنها 24 سال سن داشت که موفق به انجام این کار شد. وی با بهره گیری از آثار و نشانه های معماری در سبک های معماری موجود در دوره های هخامنشیان و ساسانیان، توانست طرحی را آماده کند که امروزه تبدیل به یکی از نمادهای ایران در سراسر دنیا باشد.
همانطور که دیدید، در این مقاله به طور کامل تاریخچه معماری ایرانی را بررسی کردیم. معماری ایرانی بی شک یکی از غنی ترین سبک های معماری در دنیا است. این سبک توانسته بود تاثیر زیادی بر اوج گیری سبک کلاسیک در طراحی های داخلی و خارجی بگذارد. با بررسی مواردی که در این مقاله گفته شد نیز، بیش از پیش به اهمیت این موضوع پی خواهید برد. قطعا پس از دانستن موارد فوق، دیدگاه شما نسبت به بسیاری از بناهایی که از ان ها بازدید می‌کنید عوض می‌شود. همچنین باعث می‌شود که هنگام بازدید از بناهای تاریخی، به صورت موشکافانه تر آن ها را مورد بررسی قرار دهید. امیدواریم که این مقاله مفید واقع شود. شما می‌توانید جهت دریافت مشاوره رایگان در رابطه با دکوراسیون داخلی و خارجی برای خانه‌تان، با مشاوران مجموعه اوحددکو تماس بگیرید.
