از هزاران سال پیش تا کنون، معماری یک سرزمین، معرف سرزمین و ملت بوده است. هر سبک معماری نیز عناصر و پارامترهای مخصوص خودش را دارد. معماری ایرانی نیز از این قائله مستثنا نیست. معماری ایرانی یکی از قدیمی ترین، اصیل ترین و محبوب ترین سبک های معماری دنیاست که بیش از 6000 سال قدمت دارد. طاق های عظیم، ستون های بلند و طرح های هندسی با محاسبات پیچیده ریاضی از جمله مهم ترین ویژگی های این سبک معماری است. اما معماری ایرانی در همین نکات کم خلاصه نمی‌شود. امروز و در این مقاله قصد داریم به یک آشنایی جامع با معماری ایرانی دست پیدا کنیم. پس ادامه مقاله را از دست ندهید.
معماری ایرانی چیست؟
این سبک معماری در دوره هخامنشیان و ساسانیان، دوران پرشکوهی را تجربه می‌کرد. همین موضوع پس از ورود اسلام به ایران نیز وجود داشت. عظمت بالای معماری ایرانی موجب شد که اعراب از این سبک در سرزمین خودشان نیز به وفور استفاده کنند. معماری ایرانی فقط این نبوده که بنایی بزرگ ساخته شود و از آن استفاده شود. به دلیل سنگینی ساخت، همواره تعداد بسیاری کارگر در ساخت آن نقش داشتند. اما نکته دوم و مهم تر این است که پیش از ساخت بنا، از معماران برجسته و مجرب برای طراحی دقیق کمک گرفته می‌شد. اما قصه ساخت یک مکان به همین جا ختم نمی‌شود. علاوه بر معماران، از اندیشمندان و ریاضی دانان نیز کمک گرفته می‌شده است. همین موضوع سبب شده است که امروزه برروی بسیای از بناهای عظیم باستانی ایرانی، نمادهای مفهومی و طرح هایی را ببینیم که فقط با محاسبات پیچیده ریاضی قابل حل و ساخت باشند.
اصول معماری ایرانی
به مانند هرچیز دیگری، معماری ایرانی نیز اصولی دارد که قصد داریم در این بخش به بررسی آن ها می‌پردازیم.
درون گرایی
برای همه ما حفظ حریم خصوصی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. پیشینیان ما نیز از این قائله مستثنا نبوده اند. معمولا بناهای با این سبک معماری به گونه ای ساخته می‌شدند که سراهای آن از فضای بیرونی مجزا بودند و اندام های مختلف ساختمان از طریق عنصری به نام هشتی، به هم متصل می‌شدند.
بهینه سازی
پیش تر گفتیم که عظمت و بزرگی از ویژگی های معماری ایرانی است. با این وجود تماما سعی می‌شده که از به کارگیری عناصر اضافی پرهیز شود. یعنی حد میانه به گونه ای رعایت می‌شده که هم آن شکوه جلال وجود داشته باشد، هم از اشرافی گری زیادی و بیهوده جلوگیری شود.
خودکفایی
اگر به سازه های عظیم باستانی نظیر تخت جمشید و طاق بستان نگاه کنید، متوجه می‌شوید که عمده مصالح به کار رفته در آن ها، عناصر طبیعی مانند سنگ است که برروی آن ها طرح هایی پیاده سازی شده است. گذشتگان همواره سعی می‌کردند که از عناصر طبیعی که در نزدیکی آن ها به وفور یافت می‌شود برای ساخت بناها استفاده کنند. همین موضوع، خودکفایی آن ها در صنعت معماری را در پی داشته است.
استحکام و مردم واری
حتما شما هم به ستون های عظیمی که در معماری ایرانی به کار می‌روند دقت کرده اید. واضح است که از این ستون های عظیم الجثه در جهت حفظ استحکام ساختمان استفاده شده است. اما چیزی که جالب است این است که حتی وجود این استحکامات نیز آسیبی به طراحی داخلی و بیرونی بنا وارد نکرده است. حتی با طرحی که دارد موجب زیبا تر شدن آن و تطابق بخش های مختلف سازه شده است.
انواع سبک های معماری ایرانی
اما سبک معماری ایرانی، خود شامل سبک های گوناگونی است که بر مبنای پیش از اسلام، پس از اسلام و مدرن دسته بندی می‌شوند.
پارسی ( اولین سبک معماری ایرانی )
از سبک های معروف و محبوب زمان پیش از اسلام است که به گونه ای می‌توان آن را اصیل ترین نوع معماری ایرانی نامید. تخت جمشید، چغازنبیل و پاسارگاد از جمله شناخته شده ترین نمونه های این سبک هستند که پس از حمله اسکندر مقدونی به ایران پایان یافت.
پارتی
سبک پارتی نیز عضوی دیگر از معماری ایران پیش از اسلام است. در واقع می‌توان گفت که اصل درون گرایی در معماری ایرانی، از زمان پارتی ها یا همان اشکانیان به اصول معماری ایرانیان اضافه شد. تقارن و قرینگی و استفاده از اندام های گوناگون از مهم ترین ویژگی های معماری پارتی هستند.
رازی
می‌توان گفت که سبک معماری رازی، مجموعه ای کامل از سبک های پیشین خود است. یعنی علاوه بر عظمت و بزرگی، دارای ستوان ها و طاق های بلند نیز می‌باشد. این سبک اولین بار در مرکز ایران و در ری رواج یافت. استفاده از اشکال هندسی نظیر مربع و دایره از اصلی ترین اصول این سبک است.
خراسانی
اولین نمونه از هنر معماری اسلامی در خراسان ایران شکل گرفت. مساجد سنگی با مناره ها و گنبد های عظیم از نمونه های مهم این سبک هستند. جالب است بدانید که در میان اعراب، ارتفاع ساختمان ها بر اساس قد بلند ترین فرد عرب در حالی که دستانش را بالا برده است تعیین می‌شود.
آذری
سبک آذری یا مغول-آذری یکی دیگر از سبک های معماری ایرانی است که عمدتا در آن زمان در آذربایجان رواج داشت. البته در نظر داشته باشید که این سبک، بهره گیری عظیمی از معماری اسلامی دارد که آن را می‌توانید در اماکنی نظیر ارگ تبریز، مسجد گوهرشاد یا حتی منارجنبان اصفهان نیز ببینید.
اصفهانی
با آغاز حکومت صفویه و در اوایل قرن دهم هجری، سبکی نوظهور وارد معماری ایران شد. سبک معماری اصفهانی. در این سبک، برای اولین بار زیرسازی پیش از ساخت بنا در نظر گرفته شد که همین موضوع باعث شده که بناهای قدیمی مانند مسجد شاه، چهل ستون و عالی قاپو تا به امروز استوار بمانند و شکوه و عظمت بی نظیر خود را حفظ کنند.
معماری ایرانی مدرن (معاصر)
اما حال نوبت این است که به انقلابی بزرگ در صنعت معماری ایران بپردازیم. برخلاف سبک های سنتی که از معماران قدیمی در ساخت آن ها استفاده می‌شد، این بار و در سبک مدرن تماما از معماران مدرن استفاده می‌شود. این سبک معماری در آغاز حکومت پهلوی و حدودا از سال 1300 هجری شمسی پایش به ایران باز شد. در اثر ورود این سبک، تغییرات بزرگی در جامعه ایران به وجود آمد. تحول خیابان ها، صنایع، حمل و نقل و … از آثار ورود این سبک به ایران بود. امروزه و پس گذشت بیش از صد سال از ورود مدرنیته به ایران، هنوز هم بناهایی که ساخته می‌شوند با بهره گیری از این سبک هستند.
تزیینات در معماری ایرانی
جمله ای داریم که می‌گوید خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد. پس زیباسازی را باید جدی گرفت. معماران و طراحان ایرانی، از هزاران سال پیش تا کنون، بر اصل زیبایی بناهایی که می‌سازند تاکید داشته اند. نتیجه آن را هم می‌توان در بسیاری از یادبودها مانند نقش جهان اصفهان، باغ ارم شیراز، مسجد گوهرشاد مشهد و بیشمار نمونه دیگر دید. اما برای این تزیینات از چه ابزاری استفاده می‌شود؟ با ما همراه باشید تا این ایزار و وسایل را با هم بررسی کنیم.
شیشه های رنگی
نور و در کنار آن، رنگ دو عضو اصلی در معماری و طراحی هستند. معماران ایرانی از دیرباز به این موضوع واقف بوده اند. اما اجرای شیشه های رنگی در بدنه ساختمان جلوه ای دیگر به زیبایی آن داده است. این شیشه ها عموما در در ها و پنجره ها کار می‌شوند و با رنگی کردن نوری که وارد خانه می‌شود، یک نمای بصری فوق العاده و رنگارنگ را خلق می‌کنند. بهترین تمثال برای به کارگیری شیشه های رنگی، مسجد نصیرالملک شیراز است که ثبت جهانی شده است. سالانه افراد بسیاری از سرتاسر ایران و جهان برای تماشای این اثر به آن جا می‌روند.
آینه کاری
یکی دیگر از عناصری که در جهت زیبایی به داخل ساختمان ها و مخصوصا ساختمان های سنتی تزریق می‌شود، آینه های کوچکی است که با قرار گرفتن در کنار یکدیگر نمای زیبایی را خلق می‌کنند. علاوه بر زیبایی، از آینه ها برای انعکاس نور نیز استفاده می‌شود. این کار موجب بهبود نورپردازی یک مکان می‌شود. این آینه کاری ها عمدتا در اماکن مذهبی به کار می‌روند و درواقع می‌توان گفت که آینه کاری مختص معماری ایرانی اسلامی است. در بسیاری از اماکن مذهبی مانند حرم رضوی و شاهچراغ شیراز، آینه کاری ها قابل مشاهده اند.
کاشی های رنگی
اما حالا نوبت بررسی عنصری تزیینی است که برای اجرای آن به چیزهای زیادی نیاز است. خلاقیت، مهارت، علم ریاضی و دقت، لازمه اجرای کاشی کاری های رنگی در بناهای سنتی بوده است. اگر در برخی از این اماکن دیده باشید، کاشی های ریز و درشت به گونه ای در کنار هم چیده شده اند که نتیجه آن ها یک طرح و اثر هنری فوق العاده است. دوران صفوی اوج دوران هنر کاشی کاری بود تا امروزه به یکی از هنرهای اصیل ایرانی بدل شود. این کاشی کاری های زیبا را می‌توان در بسیاری بناها مانند سعدیه، مسجد گوهرشاد و … مشاهده کرد.
گچ کاری
یکی دیگر از عناصری که می‌تواند برای زیبایی به ساختمان تزریق شود، گچ کاری های زیبا و اصولی است. ذکر این نکته الزامی است که گچ کاری ها معمولا بر روی قسمت های بالایی بنا انجام می‌شوند. سقف ها و قسمت های بالایی دیوار، اصلی ترین محل برای اجرای گچ کای های اصولی و زیبا است. در دوران ساسانی برای اولین بار گچ کاری برروی قسمت های داخلی ساختمان ها ابداع شد. امروزه به طور گسترده شاهد اجرای گچ کاری با طرح ها و اشکال مختلف هستیم.
آب نما
حال نوبت به بررسی یکی از عناصری می‌رسد که به محیط بیرونی بنا، شکوه با الهام از طبیعت را می‌دهد. آب نما ها از هزاران سال پیش تا کنون جایگاه ویژه ای در زیباسازی محیط بیرونی داشته اند. عمدتا از آب نما ها در حیاط های بیرونی استفاده می‌کردند اما به مرور زمان پای این عنصر به درون منزل نیز باز شد. آب از دیرباز تا کنون نشانه پاکی بوده است. امروزه نیز در بسیاری از مکان های تفریحی و حتی فرهنگی و مذهبی، شاهد درخشش آب نما های کوچک و بزرگ هستیم.
اعضای خاص در معماری ایرانی
در معماری ایرانی، یکی سری عضو وجود دارد که موجب شده این سبک معماری از سایرین مجزا شود. در ادامه این بخش به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.
حجره
حجره ها اتاق های کوچکی بودند که معمولا به صورت چهار ضلعی یا شش ضلعی در محوطه اطراف منزل ساخته می‌شدند. این اتاقک ها معمولا محل تحصیل طلاب، استراحت میمهانان و شب نشینی بودند.
پنج دری
در گذشته، پنج دری ها بسیار پر استفاده بودند. پنج دری به اتاق هایی گفته می‌شود که شامل 5 دریچه پنجره رو به حیاط یا ایوان است. از این پنج دری ها معمولا به عنوان سالن پذیرایی از میهمانان استفاده می‌شده است.
سرداب
در گذشته به وسایل سرمایشی نظیر یخچال، فریزر و کولر دسترسی نداشتند. به همین دلیل فضایی را در قسمت های زیرین بنا می‌کردند به نام سرداب. در داخل سرداب ها حوضی کم عمق از آب درست می‌شد و با کمک برج های بادگیری که در بالای آن وجود داشت، هم قابلیت تهویه هوا برای افراد را داشت، هم محیطی مناسب برای نگهداری مواد خوراکی بود.
بادگیر
یکی از برجسته ترین هنر های معماران ایرانی، ساخت و استفاده از بادگیر ها بوده است. بادگیر ها مثل سیستم تهویه هوای امروزی عمل می‌کردند و وظیفه خنک کردن هوا را بر عهده داشتند. طریقه عملکرد آن ها هم بدین صورت بوده که ابتدا برج هایی بلند ساخته می‌شد. سپس باد که به قسمت بالایی آن وارد می‌شد، به پایین حرکت کرده و با سردابی که در آن جا وجود داشت، ایجاد هوایی خنک می‌کرد. سپس با باز کردن درهایی که در قسمت پایینی وجود داشت، هوای خنک به جریان می‌افتاد. یزد و کاشان مبدا استفاده از بادگیر ها بوده و هستند.
ایوان
اولین بار و در زمان اشکانیان، ایوان توسط معماران ابداع شد. ایوان به فضایی گفته می‌شد که دارای سطحی مرتفع تر از سطوح اطراف خود بود. یک سمت آن به حیاط راه داشت و سوی دیگر آن به بخش های داخلی ساختمان متصل بود که معمولا از سه جهت راه ورودی داشت. این نکته را هم در نظر داشته باشید که رواق، همان ایوان است ولی با ستون ها و اندازه کوچک تر.
همانگونه که دیدید، در این مقاله به بررسی معماری ایرانی و ویژگی های آن پرداختیم. ضمن سپاس از شما بابت همراهی ما در این مقاله، دانستیم که کشور ایران، دارای چه تاریخچه معماری غنی است. همچنین متوجه شدیم که هر سبک معماری ایرانی چه خصوصیات منحصر به فردی داشته و اینکه در بناهای ایرانی، چه عناصری و چگونه باید استفاده می‌شدند تا علاوه بر زیبایی، موجب بهبود کیفیت زندگی افراد شوند. شاید شما نیز علاقه داشته باشید که دکوراسیون منزل شما به صورت ایرانی اصیل طراحی شود. شما می‌توانید برای دریافت مشاوره رایگان، با کارشناسان متخصص مجموعه اوحددکو در ارتباط باشید.
